blikken dominee

Ik heb van u begrepen dat mijn vader in Scherpenzeel de bijnaam "de blikken dominee" heeft gehad. Zo'n bijnaam werd gegeven aan een predikant (een evangelist) zonder officiële opleiding of titel.

In de vijftiger en zestiger jaren, kwam het in ons streng gelovige dorp nogal eens voor dat mensen na een heftige gebeurtenis, zoals een val of ernstige ziekte, tot inkeer kwamen. Ze waren dan "bekeerd" en wijdden zich vervolgens met tomeloze energie aan het geloof. Kenmerkend waren de enorme bijbelkennis en het daaruit volgend gebruik van passende bijbelteksten. Enkelen van hen waren begaafde sprekers die vaak vaster in de leer waren dan de dominee zelf. Die werden dan "blikken dominees" genoemd.

Vroeger had je daar een uitdrukking voor, die we bij ons thuis graag gebruikten voor uitgestreken types. Dan zeiden we: een blikken dominee. Je hoort het nooit meer zeggen, dus ik nam aan dat het was afgestorven. Maar ik zag het gelukkig nog staan in de elfde, herziene druk van Van Dale. 'Blikken dominee: spotnaam voor iemand die als predikant optreedt, zonder het te zijn'.

Het beeld van de weldoener die met zijn wijd opengesperde blauwe ogen ook de boosaardigste dictators aan het bidden wist te krijgen [...] begint op den duur wat te vervelen; je gaat als lezer naar het moment verlangen dat er ook eens een rotstreek aan de orde is. Maar dat komt niet. Dat wil zeggen: het komt er alleen maar in de interpretatie van anderen, de regerende presidenten en hun ministers van Buitenlandse Zaken, vooral, die in de afgelopen achttien jaar wel eens krankzinnig moeten zijn geworden van die blikken dominee met die eeuwige olijftak tussen z'n tanden.

Ze deinsden er niet voor terug om in hun juryrapporten te vermelden waarom Buysse de staatsprijs niét kreeg: '[...].' Daar staan uiteraard genuanceerder oordelen van tijdgenoten tegenover, zoals dat van Willem Elsschot over Tantes: 'Allemaal echte mensen, echter dan echt.' Of dat van de dichter Jacques Bloem: 'Met Buysse is tenminste een levend mens aan het woord en geen blikken dominee.'

In de drie gevallen van godsdienstwaanzin die ik in bovengenoemd boek beschrijf, is er altijd een belangrijke rol voor een ophitser, een 'blikken dominee', een man die anderen aanzet tot daden maar er zelf tussenuit knijpt op het moment dat de echte klappen vallen.